Sölvi Sveinsson iðinn við söguskrifin - Æviþáttur breyttist í væna bók

Mynd: Sauðárkrókur um 1910. Í þessu umhverfi ólst Eyþór upp og starfaði. Stefánsbær (1), nú Skógargata 18, stendur í brekkurótunum, reistur 1904. Hvammur (2), áður Halldórshús, þar fyrir norðan, nú Skógargata 12. Halldór Þorleifsson járnsmiður byggði það 1898 og bjó þar til 1918 að Þorvaldur Þorvaldsson keypti það og stækkaði til suðurs, verkamaður og ökumaður, verkalýðsleiðtogi um árabil, kvæntur Helgu Jóhannesdóttur og áttu þau sjö börn; meðal þeirra var Rannveig sem lengi söng í kirkjukórnum hjá Eyþóri. Kirkjuhvol (3) byggði Steindór Jóhannesson 1906 en þar bjó lengi Friðrik Hansen kennari með fjölskyldu sinni og byggði hann aðra hæð ofan á húsið; nú Skógargata 15. Sólvang (4) reisti Jónas Sveinsson árið 1904 en Jón Þ. Björnsson keypti húsið 1911 og byggði síðar efri hæðina, nú Skógargata 13. Fjós (5) Jóns Þ. og Friðriks stóð þétt við hús þeirra; síðar reisti Friðrik sitt eigið fjós. Góðtemplarahúsið (6), Gúttó, Skógargata 11, var reist 1897 og stækkað 1903–04 og er það hærri hluti hússins. Barnaskólinn (7) var tekinn í notkun 1908. Fjær blasir við hús Kristjáns borgara (8) eins og Kristján Gíslason var oft kallaður. Hallandi þakið er á Gilsstofu sem ótvírætt var komin á sinn stað 1892 en síðan hvarf hún að hluta til inn í viðbygginguna. Í þessu húsi var verslun K.G. og íbúð. Þar átti Eyþór mörg spor. Ólafur Briem snikkari reisti það hús sem stóð við Aðalgötu 22 (9) árið 1886 og bjó þar þangað til K.G. keypti það litlu fyrr en heimsstyrjöldin hófst 1914 og opnaði þar vefnaðarvöruverslun sem jafnan var kölluð Bræðrabúð, kennd við syni kaupmannsins. Sissa var þar oft við afgreiðslu. Breski herinn tók þetta hús til sinna þarfa árið 1940 og brann það til kaldra kola 4. september um haustið. (Heimildir: Saga Sauðárkróks, Skagfirskar æviskrár, Hannes Pétursson.) HSK.

Það er skammt stórra högga á milli hjá Skagfirðingnum Sölva Sveinssyni en tvær bækur koma út eftir hann þessa dagana. Sú fyrri, sem þegar er komin út, nefnist Lög unga fólksins og inniheldur átta sögur sem gerast flestar í ótilgreindum kaupstað úti á landi eða í næsta nágrenni hans, en einnig í Reykjavík og austur á Reyðarfirði. Síðari bókin er væntanleg allra næstu daga og gefin út í tilefni 150 ára byggðaafmælis Sauðárkróks og fjallar um ævi og störf Eyþórs Stefánssonar, menningarfrömuðar og heiðursborgara Sauðárkróks. Hann var fæddur árið 1901 og því liðin 120 ár frá fæðingu hans. Sögufélag Skagfirðinga er útgefandi.

„Ég byrjaði á þessari bók fyrir um það bil sex árum og ætlaði þá að hafa þetta æviþátt í Skagfirðingabók en sá fljótt að heimildir voru allt of ríkulegar til þess hægt væri að koma þeim inn í þann ramma sem Skagfirðingabók er smíðaður í þessu skyni. Niðurstaðan varð þessi bók sem nú er að koma á markað, 329 bls. með fjölda mynda. Útgáfutíminn er náttúrlega valinn með hliðsjón af því að Sauðárkrókur á 150 ára byggðarafmæli í ár og Eyþór var heiðursborgari bæjarins, fyrstur til að hljóta þann heiður var Jón Þ. Björnsson, síðan Eyþór og Sveinn Guðmundsson. Bjarni Har. var síðan fyrsti heiðursborgari nýja sveitarfélagsins, Skagafjarðar,“ segir Sölvi um skrif sín um Eyþór. Hann brást vel við ósk Feykis um að birta smá sögubrot og drepum við niður fæti á bls. 206.

Sr. Helgi lést í júnílok 1959 eins og áður sagði og þá hófust umræður um eftirmann hans. Í september bar til tíðinda: 
Í dag fékk ég bréf frá Haraldi Bessasyni prófessor í Winnipeg og er hann að mæla með ungum presti þar vesturfrá sem Ólafur heitir Skúlason og hyggst hann sækja hingað þegar „brauðinu“ verður slegið upp. Þessi maður kvað vera mjög efnilegur kennimaður, og er kominn af hinni alþekktu Birtingaholtsætt. Ýmsir aðrir hafa mælt með þessum manni og má vera að hér sé um góðan og gegnan mann að ræða. Tíminn leiðir það í ljós (11. 9. 1959).

Sr. Ólafur kom svo norður um miðjan desember til þess að kynna sér prestakallið. „Maðurinn er mjög glæsilegur og kæmi mér ekki á óvart að hann sópaði fólki að sér“ (15. 12. 1959).

Á aðventu 1959 héldu þeir báðir norður á Krók sr. Jónas Gíslason og sr. Þórir Stephensen. Jónas hélt erindi í Rotary og 7. desember bókar Eyþór: „Sr. Þórir Stephensen kom hér kl. 6 í kvöld til að kveðja, – sennilega mun hann sækja hingað, og gæti ég trúað, að hann fengi mörg atkvæði.“ Það líður að jólum og enn bætist í púkkið: „Sr. Ólafur er nú ákveðinn að sækja hingað og hefur verið talsvert gert til þess að mæla með honum og það af ýmsum góðum mönnum sem mark er á takandi og virðist landið liggja vel fyrir honum“ (16. 12. 1959).

Eftir áramótin fer að hitna í kolunum. Þessi frétt birtist í dagblaðinu Vísi 21. janúar: „Umsóknarfrestur um Sauðárkróksprestakall er útrunninn og sóttu fjórir um. Þeir eru Þórir Stephensen prestur Hofi í Saurbæ [í Dalasýslu], Jónas Gíslason prestur Vík í Mýrdal, Árni Sigurðsson prestur á Hofsósi, og Fjalar Sigurjónsson prestur í Hrísey.“ Hér er Ólafur Skúlason horfinn af vettvangi. Meira um það síðar. „Sr. Þórir Stephensen kom í bæinn í kvöld“ skrifar Eyþór 14. janúar, „og er nú að byrja sína veiðimennsku. Valgard Blöndal kom með hann á Rotary fund.“ Sunnudaginn næsta: „Sr. Þórir messaði hér kl. 2 og var sú messa mjög vel sótt, mátti heita að kirkjan væri full“ (17. 1. 1960). Sr. Jónas mætti á Rotary fund 21. janúar og sunnudaginn 24. var komið að honum: „Í dag messaði sr. Jónas Gíslason prestur í Vík í Mýrdal hér kl. 2 og var kirkjan þéttsetin, nokkrir urðu frá að hverfa. Á eftir messaði hann á sjúkrahúsinu og fór kórinn þangað með honum.“

Eyþóri eru prestskosningarnar ofarlega í huga: „Nú er mikið talað um prestskosningarnar, og nú virðist bardaginn snúast eingöngu um sr. Þórir Stephensen og sr. Jónas Gíslason, og sýnist sitt hverjum. Sennilega fer nú að harðna á milli þessara tveggja flokka sem styðja þá, og óvíst mjög hvor þar verður hlutskarpari eins og er“ (25. 1. 1960). Daginn eftir tekur hann sér penna í hönd: „Ég skrifaði bréf í kvöld til biskups og lét hann vita um alla þá óánægju sem hér ríkir vegna sr. Ólafs.“ Ekki er nú ljóst af hverju þessi óánægja stafaði. Bréf Eyþórs hefur ekki komið í leitirnar. Það er ekki í biskupsskjölum á Þjóðskjalasafni og það hefur heldur ekki fundist í einkaskjölum Sigurbjörns Einarssonar biskups. Líkur eru til þess að óánægja hafi vaknað meðal þeirra sem lýst höfðu fylgi við Ólaf og reynt að afla honum stuðnings. Eyþór gæti hafa verið í þeirra hópi en að honum frágengnum studdi hann sr. Jónas.

Eyþór er óánægður með kosningabaráttuna: „Alls konar slúðursögur eru nú komnar á kreik varðandi prestsefnin“ (27. 1. 1960). Ég man vel eftir þessari kosningabaráttu. Börnum var bannað að tala illa um fólk, hvað þá að blóta því í sand og ösku. En þetta heyrðum við á hverju götuhorni, í kaupfélaginu, í búðunum, alls staðar meðan þessi kosningabarátta stóð, fullorðna fólkið var svo æst! Það er nefnilega svo þegar tekist er á um trúmál að skoðanaskiptin verða tilfinningaþrungin því trúin lýtur ekki lögmálum almennrar rökhyggju; það getur orðið svo djúpt á sönnunum. Víst er að ekki greri um heilt í nokkrum fjölskyldum eftir kosningarnar.

Sr. Árni heimsækir Eyþór laugardaginn 30. janúar til þess að undirbúa messu sína daginn eftir. Hann er ekki bjartsýnn á gengi sitt í kosningum en messan tókst vel og hana sóttu margir: „Þótti mörgum honum takast vel. Það vakti athygli þeirra sem eru tíðir kirkjugestir, að sjá hversu margir voru í kirkju sem aldrei sjást þar, nema þá helst við jarðarfarir, og margir voru þarna af þeim er telja sig til kommúnista og flestir framámenn þeirra.“ Það var mikil pólitík kringum þessar kosningar!

Kosningadagurinn var ákveðinn 28. febrúar og frambjóðendur hugsa sinn gang. Jónas heimsækir Eyþór í febrúarbyrjun: „Sr. Jónas Gíslason kom hér fyrir hádegi og sat um stund og rabbaði um alla heima og geima nema prestskosningar“ (2. 2. 1960). Um þetta leyti drógu sr. Árni og sr. Fjalar umsóknir sínar til baka vegna áskorana sóknarbarna sinna, eftir stóðu sr. Jónas og sr. Þórir. Ekki var um annað rætt í bænum síðustu vikur fyrir kjördag og ótrúleg heift í málflutningi. Á kennarastofunni í barnaskólanum skiptust menn í fylkingar og virtist Eyþóri að Jónas ætti þar aðeins meiri stuðning en sr. Þórir.

Svo rann upp dagurinn mikli, 28. febrúar. Króksarar fjölmenntu á kjörstað, kjörsóknin var 80,34%. Menn biðu síðan í spennu til 7. mars að úrslit voru kunngjörð: sr. Þórir hlaut 346 atkvæði, sr. Jónas 296. „Vonandi fara nú allar öldur að lækka, enda ekki vanþörf á að svo verði sem fyrst“ (7. 3. 1960). Sr. Þórir var settur inn í embætti sunnudaginn 10. apríl og var kirkjan þétt setin, „athöfnin virðuleg“ skrifaði Eyþór. Milli þeirra sr. Þóris tókst ágætt samstarf og þeir bundust vinaböndum og unnu náið saman. Messum fjölgaði á starfsárum hans og kirkjusókn jókst. Eyþór hafði nóg fyrir stafni. Fyrsta ár sr. Þóris í embætti var Eyþóri ánægjulegt og starfsamt. Fermt var sunnudaginn 22. maí og „kl. 2 æfði ég prestinn í altarisgöngutóninu fyrir morgundaginn“ skrifar Eyþór í dagbókina daginn áður.

Í júní 1971 urðu þáttaskil. Sr. Þórir tilkynnti Eyþóri 29. júní að hann hefði verið ráðinn aðstoðarprestur sr. Jóns Auðuns við Dómkirkjuna í Reykjavík og flytti senn búferlum suður. „Sr. Þórir hefur verið starfsamur embættismaður og gengið með miklum dugnaði til allra verka“ skrifar Eyþór. Þeir eiga kveðjustund eftir síðustu messuna en sr. Þórir kvaddi söfnuðinn 29. ágúst. Eyþór á eftir að sakna hans.

Nú var prestlaust á Króknum og kallið auglýst laust til umsóknar. Sr. Tómas Sveinsson sækir einn um brauðið og 140 manns mæta í kynningarmessu hans 5. september 1971. Kosning fer fram 26. september og kusu tæplega 400 manns. Sr. Tómas var svo munstraður sóknarprestur 17. október. Hann var síðan kjörinn prestur í Háteigssókn í Reykjavík 1976 og kvaddi söfnuð sinn með messu 7. nóvember. Mér sýnist að Eyþór hafi ekki saknað hans en hvergi stendur það berum orðum í heimildum. Sr. Sigfús Jón Árnason sótti einn um kallið en lögum samkvæmt var samt kosið 12. desember 1976 og var kjörsókn dræm. Einungis fjórir af 60 á kjörskrá í Skarðshreppi greiddu atkvæði „enda hafa þeir oftast verið utan gátta“ skrifar Eyþór. Sr. Sigfús fékk Hof í Vopnafirði 1980 og „hin aldna móðir“ var þá prestlaus. Eyþór hefur áhyggjur af kirkjunni sinni, finnst prestarnir vanmegna.

Þjóðkirkjan rekur sumarbúðir á Löngumýri. Þangað kemur roskið fólk úr ýmsum sóknum syðra og prestur með í för. Margsinnis fara Eyþór og Sissa á kvöldvökur þar fremra í boði viðkomandi prests og Eyþór fer þar með ljóð eins og stemningin bauð honum hverju sinni. Honum finnst þetta gaman. Bílferðir eiga líka við hann, hvort sem bílstjórinn kann eða kann ekki að keyra, meira um það síðar. Sr. Þórir er fyrir norðan með svona hóp í júlí 1977 og syngur þá messu á Króknum fyrir fullri kirkju en undanfarin ár hafði kirkjusókn verið mjög dræm. „Þetta sýnir vel, hversu mikil ítök sr. Þórir á enn í þessum söfnuði, það liggur líka við að segja megi, að hér hafi verið prestlaust síðan hann fór héðan“ (31. 7. 1977). Eyþóri líkaði illa hvað kirkjusókn var dræm og rekur það m.a. til prestanna sem komu að kallinu að sr. Þóri fluttum.