Hinn dularfulli sjúkdómur Akureyrarveikin

Héraðsskólinn á Reykjum í Hrútafirði. Mikil veikindi komu upp í skólanum í desember 1948. Skólinn var því settur í sóttkví og urðu nemendur að gera sér að góðu að eyða þar jólunum. Á neðstu myndinni má sjá Sauðárkrók á sjötta áratugnum. Í Skagafirði skráðu læknar vel á annað hundrað veikindatilfelli veturinn 1948-1949. MYND: Héraðsskjalasafn Skagfirðinga

„Vegna þessa nafns, Akureyrarveikin, gæti ég trúað að margir álíti að þessi veiki hafi einungis verið á Akureyri. Því fer þó víðs fjarri. Veikin var vissulega hvað skæðust á Akureyri en hún barst þaðan víða um land, þar á meðal í Skagafjörð og Húnaþing þar sem veikindin voru víða mjög alvarleg,“ segir Óskar Þór Halldórsson, höfundur bókar um Akureyrarveikina, dularfullan sjúkdóm sem enn þann dag í dag hefur ekki tekist að finna út hvað nákvæmlega var.

Á annað hundrað tilfelli í Skagafirði

Akureyrarveikin sprakk út sem mikill faraldur á Akureyri og í Eyjafirði haustið 1948 og var fólk að veikjast alveg fram í mars 1949. Þegar upp var staðið voru skráð tilfelli veikinnar á Akureyri 465 en allar líkur eru á að þau hafi verið mun fleiri, trúlega á annað þúsund, sem þýðir að um 20% Akureyringa hafi veikst.

„Það er útilokað að finna út hvernig veikin barst í Skagafjörð en hafa ber í huga að engar samgöngutakmarkanir voru og því átti veikin greiðan aðgang út fyrir bæjarmörk Akureyrar og út um allt land.

Í desember 1948 skráði Torfi Bjarnason héraðslæknir á Sauðárkróki 34 veikindatilfelli, í janúar 1949 voru þau 88 og 25 í febrúar. Síðustu fjögur tilfellin skráði Torfi í mars 1949. Vestan Héraðsvatna voru því skráð 155 veikindatilfelli en það má heita öruggt að þau hafi verið mun fleiri. Austan Héraðsvatna skráði Guðjón Klemenzson héraðslæknir á Hofsósi 18 tilfelli í janúar og febrúar 1949, þar af voru þrír nemendur í Hólaskóla sem höfðu veikst fimm dögum eftir að þeir fóru frá Akureyri þar sem þeir höfðu haft þriggja daga viðdvöl á leið í skólann að loknu jólaleyfi. Við þessari miklu útbreiðslu í Skagafirði brást Torfi læknir, með fulltingi heilbrigðisyfirvalda og sýslumanns, með samkomubanni og skólum var lokað um tíma,“ segir Óskar Þór.

Einkennin voru þau sömu og hjá sjúklingum á Akureyri og víðar; miklir verkir í hnakka og niður bakið, höfuðverkur, ógleði, dofaverkir í útlimum, mikill sviti, svefnleysi, ýmis taugaeinkenni og óreglulegur hjartsláttur. Og fimmtungur sjúklinga fékk lömun í útlimi, handleggi og fætur. Lömunin gekk að mestu leyti til baka í flestum tilfellum en þó voru þess mörg dæmi að fólk náði ekki fullum þrótti og glímdi við önnur eftirköst Akureyrarveikinnar ævina á enda.

„Sögur af fólki sem veiktist af þessari veiki eru margar mjög átakanlegar og þær eru fjölmargar í bókinni, sem ég hef skráð eftir fólki sem veiktist og einnig afkomendum fólks sem veiktist. Þar á meðal er veikindasaga Skagfirðinganna og systkinanna Guðmundar og Bjargar Hansen. Þau stunduðu nám við MA og veiktust þar bæði. Sérstaklega fór Björg illa út úr veikinni og svo fór að hún fór til endurhæfingar á Skodsborg Badesanatorium heilsuhælinu, norður af Kaupmannahöfn,“ segir Óskar Þór.

Nemendur Reykjaskóla í sóttkví um jólin 1948

Á þessum tíma gekk Norðurleiðarrútan milli Reykjavíkur og Akureyrar með viðkomu á fjölmörgum stöðum, þar á meðal í Reykjaskóla í Hrútafirði. Brynjúlfur Dagsson héraðslæknir á Hvammstanga taldi fullvíst að veikin hafi borist með farþegum rútunnar frá Akureyri í Reykjaskóla því þar skall á mikill faraldur veikinnar. Í fyrstu viku desember 1948 veiktust 29 af 106 nemendum skólans eða 27% þeirra, þar af lömuðust tveir nemendur töluvert. Veikin skaut sér síðan fljótlega niður í sveitunum í kring og þegar komið var fram á árið 1949 fjölgaði tilfellum verulega. Þegar upp var staðið voru skráð um 60 tilfelli Akur-eyrarveikinnar í umdæmi héraðslæknisins á Hvamms-tanga.

Vegna mikilla og alvarlegra veikinda í Reykjaskóla var brugðið á það ráð að setja skólann í sóttkví og svo var um jólin 1948. Af þeim sökum urðu nemendur skólans að gera sér að góðu að eyða jólunum á heimavistinni. En með hækkandi sól í febrúar 1949, þegar það versta var gengið yfir, fengu nemendur að fara heim í síðbúið jólafrí.

Hvað var Akureyrarveikin?

„Vitanlega stakk þessi veiki sér niður víðar um land. Til dæmis var alvarlegur faraldur veikinnar á Ísafirði og sömuleiðis voru mörg veikindatilfelli í Reykjavík. Hins vegar voru læknar þar, með fulltingi Vilmundar Jónssonar landlæknis, sammála um að skrá veikindatilfellin sem vírusveiki en ekki mænuveiki, eins og annars staðar var gert, til þess að fyrirbyggja að mikil hræðsla gripi um sig hjá fólki. Með öðrum orðum voru sjúkraskrár í raun falsaðar.

Því skal ekki gleyma að það kom upp annar faraldur af Akureyrarveikinni sex árum síðar, 1955-1956, annars vegar á Vestfjörðum og hins vegar í Þistilfirði og á báðum landshornum var hann grafalvarlegur.

Síðan bókin kom út núna á haustdögum hef ég fengið ótal ábendingar um eitt og annað í sambandi við þessa veiki sem hefur fyllt enn betur upp í myndina. Og í ljósi þess að það komu við ritun bókarinnar í leitirnar sýni úr sjúklingum á Akureyri sem voru tekin í janúar 1948 er hreint ekki útilokað að eftir öll þessi ár verði með nútíma tækni hægt að varpa ljósi á hvaða veiki þetta var. Það liggur fyrir að í þessar rannsóknir verður farið og það verður sannarlega áhugavert að sjá hvað út úr þeim kemur,“ segir Óskar Þór Halldórsson að lokum.