Bóndi, býður þú þorra í garð? - Pistill Byggðasafns Skagfirðinga
Þorrinn er genginn í garð, margir stefna á að fara á þorrablót og því ekki úr vegi að fjalla örstutt um tímabilið. Í forníslensku tímatali var þorri fjórði mánuður vetrar, og hefst hann á föstudegi í 13. viku vetrar, nú á bilinu 19-25. janúar. Þann dag þekkjum við flest undir heitinu bóndadagur.
Heiti mánaðarins þekkist í heimildum a.m.k. frá 12. öld en óvíst er um uppruna orðsins. Orðið þorrablót kemur m.a. fyrir í Flateyjarbók sem talin er rituð á 14. öld. Þar er minnst á Þorra, sem kallaður var blótmaður mikill. Hélt hann blót á miðjum vetri ár hvert og var sú samkoma kölluð þorrablót. Í heimildum frá miðöldum er slíkum mannfagnaði ekki lýst nánar, svo erfitt er að segja til um hvað hefur átt sér stað.[1]
Hinar og þessar sagnir segja frá siðum sem viðgengust í upphafi þorrans, en þeir virðast breytilegir eftir landsvæðum og tímabilum, eins og eðlilegt er. Í þjóðsagnasafni Jóns Árnasonar, sem ritað var á 19. öld, segir að á fyrsta degi þorra hafi bóndi átt að fara snemma á fætur og „fagna þorra“ eða „bjóða honum í garð.“ Bóndi átti að fara út á skyrtunni einni fata, og í annarri brókarskálminni og hoppa á öðrum fæti í kringum bæinn dragandi hina skálmina á eftir sér.[2] Jónas Jónasson frá Hrafnagili bætir við að bóndi hafi á sama tíma átt að viðhafa formála, sem nú er gleymdur, en líklega var hann líkur þeim sem húsfreyjur áttu að fara með, þegar þær hoppuðu fáklæddar kringum bæinn og heilsuðu Góu (sem fylgir í kjölfar þorra): Velkomin sértu, góa mín, / og gakktu inn í bæinn,/ vertu ekki úti í vindinum, / vorlangan daginn.
Brauðtrog frá Veðramóti í Gönguskörðum. Brauðtrog voru notuð til að hnoða í. Þau voru oft með stærri botn en önnur trog og lægri hliðarfjalir. Mynd: BSk-483.
Átti húsfreyja að gera vel við bónda sinn á bóndadaginn og hann að bjóða nágrönnum til veislu.[3] Elsta ritaða heimildin um þorrablót sem samkomu í heimahúsum er frá 1728, en það eitt og sér segir þó ekkert um líftíma hefðarinnar og skemmtanarinnar sem slíkrar enda eru siðir almúgans ekki endilega gerðir að umtalsefni í rituðum heimildum.[4] Þær þorrablótshefðir sem við þekkjum í dag byggja að mestu á samkomum sem tíðkuðust á 19. öld, þegar mennta- og embættismenn héldu matar- og drykkjuveislur til heiðurs heiðinna goða, og má setja í samhengi við þjóðernisrómantíkina þar sem ýmislegt gamalt gekk í endurnýjun lífdaga. Síðan er líkt og slíkar samkomur hafi lagst af í nokkra áratugi, sérstaklega í kaupstöðum, eða þar til um miðja 20. öld þegar átthagafélög og önnur félagasamtök hófu að stefna fólki til samsætis og skemmtana.[5]
Það sem við köllum þorramat er matur sem tíðkaðist á Íslandi öldum saman og verkaður er með hefðbundnum geymsluaðferðum frá því fyrir tíma ísskápanna; þurrkaður, reyktur, saltur og súrsaður. Orðið þorramatur birtist fyrst á prenti í febrúar 1958.[6] Yfirleitt er maturinn borinn á borð í trogum á þorrablótum nútímans. Trog eiga sér langa sögu og hafa lítið breyst í aldanna rás. Trog höfðu hinum ýmsu hlutverkum að gegna og fóru heiti þeirra eftir notkun; t.d. mjólkurtrog, blóðtrog, sláturtrog, matartrog, öskutrog o.s.frv. Trogin gátu jafnframt haft fleiri en einu hlutverki að gegna þótt sum væru sérstaklega smíðuð fyrir ákveðin hlutverk.[7]
Inga Katrín D. Magnúsdóttir
[1] Árni Björnsson, Saga daganna. (1993). Mál og menning, Reykjavík. Bls. 433-436.
[2] Jón Árnason, Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri. II bindi. (1954). Árni Böðvarsson og Bjarni Vilhjálmsson önnuðust útgáfu. Bókaútgáfan Þjóðsaga, Reykjavík . Bls. 550-55
[3] Jónas Jónasson frá Hrafnagili segir að bóndi eigi að fara þrjá hringi í kringum bæinn/ Jónas Jónasson, Íslenskir þjóðhættir (1934). (Einar Ólafur Sveinsson bjó til prentunar). Bókaútgáfan Opna, Reykjavík. Bls. 213-214.
[4] Árni Björnsson, Saga daganna. (1993). Mál og menning, Reykjavík. Bls. 437-438.
[5] Sama heimild. Bls. 440-481.
[6] Sama heimild. Bls. 478.
[7] Þórður Tómasson, Mjólk í mat (2016). Bókaútgáfan Sæmundur, Selfossi. Bls. 24-29.
Fleiri fréttir
-
Erum allar ready í alvöru seríu - segir Brynja Líf
feykir.is Skagafjörður, Íþróttir, Ljósmyndavefur 25.04.2024 kl. 14.22Það hefur verið gaman að fylgjast með liði Stólastúlkna í körfunni í vetur og nú spilar liðið til úrslita um sæti í Subway-deildinni að ári. Það er mikil breyting á liðinu frá því árið áður, mörg púsl bættust í hópinn síðasta haust sem Helgi þjálfari hefur náð að sameina í heilsteypta mynd. Eitt lykilpúslið er Brynja Líf Júlíusdóttir, 16 ára stúlka frá Egilsstöðum, sem kom á Krókinn til að spila með liði Tindastóls og stunda nám á náttúruvísindabraut og í körfuboltaakademíu FNV. Hún er ein efnilegasta körfuboltastúlka landsins í sínum árgangi og í síðasta leiknum gegn Snæfelli á dögunum þá gerði hún átta af tíu stigum Tindastóls í framlengingu.Meira -
Kvenfélag Svínavatnshrepps hélt upp á 150 ára afmælið með kökuveislu af gamla skólanum
feykir.is Austur-Húnavatnssýsla, Mannlíf 25.04.2024 kl. 13.43Kvenfélag Svínavatnshrepps hélt upp á 150 ára afmæli sitt 20. apríl sl. Var öllum kvenfélagskonum í Austur-Húnavatnssýslu boðið í kaffi í Dalsmynni. Þar var mikil kökuveisla sem einkenndist af því að hafa kaffibrauð sem hugsanlega hefði getað verið á borðum er kvenfélagið var stofnað.Meira -
Gleðilegt sumar
feykir.is Skagafjörður, Austur-Húnavatnssýsla, Vestur-Húnavatnssýsla 25.04.2024 kl. 11.55„Það er komið sumar...“ sungu Mannakorn um árið og það á við í dag. Í það minnsta er sumardagurinn fyrsti í dag og þó það sé kannski ekki sami stemmari fyrir þessum degi á þessari öld og var á þeirri síðustu þá fylgir deginum oftar en ekki bjartsýni og ylur í hjarta – já, eiginlega sama hvernig viðrar.Meira -
Giggó-appið snýst um að bjarga sér | Spjallað við Kjartan Hall
feykir.is Skagafjörður, Mannlíf, Lokað efni 25.04.2024 kl. 10.38Í janúar rak blaðamaður augun í nýtt app sem kallast Giggó sem er sett fram af Alfreð. Þar sem það var gamalkunnur Skagfirðingur út að austan, lista- og íslenskumaðurinn Kjartan Hallur frá Melstað í Óslandshlíðinni, sem kynnti þetta á Facebook, var að sjálfsögðu tilvalið að senda á hann nokkrar spurningar. Kjartan Hallur er í Alfreðs teyminu og segir starf sitt hjá Alfreð fyrst og fremst vera að ritstýra, semja texta og samræma skilaboð fyrir appið, heimasíðu og þjónustuvefi Alfreðs. „Og núna hefur Giggó-appið bæst við á verkefnalistann. Þar undir er heimasíða, bloggskrif og vinna í markaðssetningu á þessu nýja verkfæri fyrir íslenska gigg-hagkerfið,“ segir hann.Meira -
Rabb-a-babb 225: Atli Freyr
feykir.is Skagafjörður, Rabb-a-babb 25.04.2024 kl. 09.11Atli Freyr Rafnsson frá Króknum fékk það verðuga verkefni að svara Rabb-a-babbi í Feyki og var það frekar strembin fæðing en útkoman svona ljómandi góð. Atli Freyr er fæddur árið 1997 eða um það leyti sem Tiger Woods vann sitt fyrsta Master mót og fyrsti þáttur af South Park fór í loftið.Meira
Athugasemdir eru á ábyrgð þeirra sem þær skrá.
Feykir áskilur sér þó rétt til að eyða ummælum sem metin verða sem ærumeiðandi eða ósæmileg.
Smelltu hér til að tilkynna óviðeigandi athugasemdir.