Konan í dalnum og dæturnar sjö

Bókaútgáfan Sæmundur hefur endurútgefið bókina Konan í dalnum og dæturnar sjö. Bók þessi kom út árið 1954 og var söguhetjan Monika Helgadóttir þá 53 ára að aldri. Hún bjó þá og um áratugi þar á eftir ekkja á sínu afskekkta býli með sjö dætrum og einkasyni. Í sex áratugi hefur bókin Konan í dalnum og dæturnar sjö verið umsetin í fornbókaverslunum og á bókasöfnum. Hún nýtur nú meiri vinsælda en nokkur önnur bók Guðmundar G. Hagalín.

 Í meðförum Hagalíns verður Monika á Merkigili ekki aðeins barnmörg húsfreyja í sveit heldur táknmynd íslensku sveitakonunnar. Konunnar sem borið hefur þjóð sína í móðurörmum og umvafið hana með fórnfýsi og kærleika öld eftir öld. Feykir grípur hér ofan í bókina þar sem segir frá komu Moniku að Merkigili sem átti eftir að verða heimili hennar til æviloka.

Húsfreyja á Merkigili – Örlög ráða

Annan daginn, sem Monika var á Sauðárkróki, vék sér að henni maður, þar sem hún stóð inni í verzlunarbúð, og sagði:

            „Hann er að leita að þér eins og saumnál, hann Gísli á Víðivöllum.“

            „Sér er nú hver saumnálin,“ sagði Monika, sem orðin var stór og þroskaleg, þá er hér var komið.

            Þegar hún kom út á götuna, hitti hún Gísla. Hann heilsaði henni hjartanlega og kvaðst þurfa að ræða við hana mjög alvarlegt mál. Þau fóru síðan þangað, sem hún bjó. Þegar þau voru sezt, mælti Gísli:

            „Ég veit, að þú ert að fara suður í Reykjavík, en ég hef heyrt, að þú sérst samt ekki ráðin.“

            „Ætlar þú kannski að biðja mig að fara til þín sem ráðskonu?“ sagði Monika glettin.

            „Nei, ónei,“ sagði Gísli og var jafnalvarlegur og áður. „En ráða vil ég þig sem ráðskonu, þó að ekki sé það til mín. Ég veit, að þú ert dugnaðarmanneskja, jafnt úti sem inni, og natin við sjúklinga, enda orðin vön hjúkrun.“

            „Mér er nú allt annað í huga,“ sagði Monika, „heldur en að fara að ráða mig til hjúkrunar, úr því að ég þá ekki beinlínis ákvað að leggja þau störf fyrir mig.“

            „Hlustaðu nú á mig,“ sagði Gísli. „Það eru mestu vandræði hjá gömlu hjónunum á Merkigili. Sigurbjörg liggur í rúminu og er mesti aumingi, enda orðin níutíu og þriggja ára, og Egill er ósköp lasinn og ekki til neinnar vinnu, þolir hvorki gang né gust, hvað þá nokkurt venjulegt erfiði, er líka bráðum áttræður. Hún er hjá þeim núna, hún Lilja, systir mín, en hún er bundin og getur ekki verið þarna degi lengur.“

            Það var ekki örgrannt, að Moniku hnykkti við, þegar Gísli nefndi Merkigil. Og nú sagði hún hvatlega:

            „Þú heldur þó víst ekki, að ég, sem er komin hingað með allt mitt dót og á leið suður í Reykjavík, fari að hætta við suðurferðina og láti drífa mig fram fyrir þetta alræmda gil, alla leið upp í Austurdal? Ég held það verði nú ekkert af því!“

            Gísli þagði andartak, en sagði síðan:

            „Ég býst nú frekast við, að gamla konan eigi skammt eftir, eins og aum og hún er orðin. Einn vetur er ekki mikið af mannsævinni, og þú kemst þinna ferða, Monika mín, þó að þú vinnir þetta líknarverk. Þú getur þó alltaf farið til Reykjavíkur næsta haust, ef þú verður þá sama sinnis og nú. Ég skora á þig, treysti hjartagæzku þinni og manndómi.“

            Monika skellti í góm og ók sér í sæti sínu:

            „Það er naumast þú særir mann. Það hlýtur að vera einhverja aðra manneskju um að ræða í öllum Skagafirði.“

            Gísli hristi höfuðið:

            „Ekki mér vitanlega. Ekki nema þá kannski einhvern ungling, sem ekki er fær um það jöfnum höndum að sjá um heimili, hjúkra sjúkum og annast gegningar svo, að í lagi sé. Þú ert tilvalin í þetta og um leið sú einasta, sem getur komið til mála.“

            Monika var öll að meyrna. Sannarlega voru gömlu hjónin á Merkigili hjálpar þurfi, og víst átti hún að geta komizt ferða sinna til Reykjavíkur, þó að ekki yrði úr því, að hún færi í þetta sinn. En það hafði gripið hana bæði uggur og þrjózka. Henni fannst eins og einhver dularöfl væru þarna að verki. Það var nú sök sér, að Jóhannes tæki sig til og skrifaði henni, en að hún lét dragast að svara honum, þar sem hún var ákveðin í að neita, – og svo kom til þessi þrábeiðni Gísla … Og Monika hnykkti til höfði og sagði:

            „Ég er svo steinhissa á þessum þráa í þér, maður. Ég veit ekki, hvers konar vitleysa þetta er, – ég, sem er að bíða hér eftir skipinu!“

            Gísli brosti og klappaði Moniku:

            „Ég veit það, að ég er frekur, en það er ekki mín vegna, enda sé ég, að þú munir ætla að gera þetta. Þú ert hjálpfús og brjóstgóð í þér, átt heldur ekki langt að sækja það, og þetta er sannkallað miskunnarverk. Þú skalt fá tuttugu og fimm krónur á mánuði, eins og mundi vera borgað í vist fyrir sunnan, og ekki þarf að efast um skilvísina, þar sem hann Egill er annars vegar.“

            „Kaup – heldurðu virkilega, að þú getir boðið mér það kaup að ég hefi ekki meira fyrir sunnan? Nei, ef ég geri þetta, þá er það til að hjálpa gömlu hjónunum, en ekki fyrir kaupið.“ Monika hafði ekki fyrr sleppt orðinu en hún heyrði að sér hvíslað:

            „Eru það nú bara gömlu hjónin, sem þú ert að hugsa um? Hvers vegna dróst það alltaf hjá þér að senda honum Jóhannesi afsvarið?“

            Og Monika spratt á fætur, ákveðin í að taka nú af skarið og þverneita bón Gísla. En Gísli stóð einnig upp, klappaði henni á herðarnar og þreif hönd hennar:

            „Þakka þér hjartanlega fyrir, Monika mín. Þig mun ekki iðra þessarar ákvörðunar. Það er ég viss um.“

            Og í stað neitunarinnar komu þessi orð út yfir varir Moniku:.

            „Nú, jæja þá! Svo vitlaust sem mér finnst það, þá er bezt ég láti undan. Það er eins og þar stendur: Sá hefur fram sitt mál sem þrástur er.“

Enginn veit sína ævina 

Monika bjóst í skyndi, hafði fataskipti og lét niður í hnakktösku og pokasnigil það, sem henni var nauðsynlegast, en skildi annars dót sitt eftir. Svo riðu þau af stað. Þau fóru greitt, því að Gísli hafði haft með sér að heiman fjóra duglega og röska reiðskjóta. Það var komið fast að hádegi og leiðin er löng frá Sauðárkróki að Merkigili.

            Veður var stillt og bjart, en nokkurt frost. Snjór var á jörð, en hann var laus og ekki meiri en svo, að ekki var að honum verulegur trafali. Gísli yrti annað veifið á Moniku, og hún svaraði, en annars var hún hljóð. Hún var undrandi, og auk þess vógust á í hug hennar eftirsjá og eftirvænting. Hvernig stóð eiginlega á því, að hún hafði látið hafa sig í þetta, þrátt fyrir fasta ákvörðun um að fara suður, löngun til þess að njóta þar frjálslegs lífs í glöðum hópi hressilegra starfssystra og vissu um að vinna sér inn miklu hærri fjárhæð en hún gat fengið þarna fyrir norðan? Hvað beið hennar á hinum afskekkta bæ framan við Merkigilið, sem var svo hrikalegt og illt yfirferðar, að tröllasögur gengu af því um allt héraðið? Að það væri Jóhannes? Skárri var það bannsett fjarstæðan! Hún hafði ekki verið nema ellefu ára telpukrakki, þegar þau voru við heyskapinn á Teigakoti – og hann nýfermdur unglingur. En henni fannst eitthvað dult og sterkt og svo sem óumflýjanlegt við það, hvernig atburðirnir höfðu ráðizt, og hvernig sem á því gat staðið, hvarflaði hugur hennar aftur og aftur að hinu hrikalega gili, þegar hún var að hugsa um þetta.

[…]

 Brátt sá Monika klettarið fram undan – og þó nokkuð á hægri hönd, því gatan hafði sveigt til austurs. Það lagði nepjugust í andlit ferðafélögunum, og Monika þóttist sjá, að klettariðin mundi gilbarmurinn syðri. Gatan sveigðist meir og meir austur á bóginn, og nú sá Monika fram af hengiflugi – ofan í ærið skuggalegt gímald. Gusturinn jókst, og hann smó ofan í hálsmálið á reiðtreyjunni, niður hálsinn og bakið, og Monika kenndi hrolls og svima. En samt gaf hún gilinu auga. Hún sá ekki niður í botn þess, svo skuggsýnt var orðið, en það var sem grettar ásjónur stingju þar saman nefjum. Gatan sveigðist frá gilbarminum, en tók síðan á sig krók og lá á ská niður gilkinnina.

            Gísli sté af baki, og Monika fór að dæmi hans. Lausu hestarnir stönzuðu, og Gísli hottaði á þá. Sá, sem var á undan, frýsaði og sló sig með taglinu. Svo hélt hann áfram, fetaði sig eftir sneiðingnum. Hinn fór á eftir, og síðan komu þau Gísli og Monika með hesta sína í taumi. Gísli leit um öxl og mælti:

            „Ertu nokkuð lofthrædd?“

            „Nei,“ svaraði Monika, en dró þó við sig svarið, því að svimagjörn var hún, ef hún horfði fram af háum hömrum.

            Þau héldu áfram, og Monika var ekki hrædd, en dálítið óstyrk. Það var snjór í götunni, og undir var frosinn aur, en sums staðar berghella, og tæp var gatan, geymdi rétt aðeins fótinn. Næsti sneiðingur var líka tæpur, en Monika horfði beint niður fyrir fætur sér, forðaðist að líta niður í gilið. Allt í einu beygði gatan til suðurs, lá eftir mjóum og afsleppum aurhrygg með stefnu á innri barm gilsins. Gusturinn varð að þungum sogum, með slotum á milli, eins og einhver furðuskepna lægi á gilbotninum og andaði þungt og erfiðlega. Niðri í gilinu sást glytta í straumstreng, og nú heyrðist svarrkenndur niður. Gatan sveigði austur á bóginn, varð rýmri og brattinn minni, en eftir því sem lengra dró niður gilið, urðu klettarnir í syðri barminum skuggalegri og ferlegri.

            Áin var óbrúuð. Hún fossaði stórgrýtt milli klettariðanna, hafði grafið skvompur og katla í berghelluna á þeim þúsundum ára, sem hún hafði steðjað þarna um gilið, niður að hinni grænbláum Jökulsá. En hestarnir ösluðu yfir ána, óragir og fótvissir. Nú gat að líta snasir, klettarið og hamrabrúnir á alla vegu, en yfir var svo sem vogskorin eyja, himinblá í svörtum sævi, hvít ljós hér og þar, einmanaleg og fjarræn.

            Þá er yfir ána var komið, virti Monika fyrir sér það, sem fram undan var. Henni hnykkti við. Hvar var leið upp úr þessu ógnar gili? Auganu mætti ekki annað en hamrabríkur og klettanef. En það rættist betur úr en á horfðist. Gatan reyndist öllu greiðari upp úr gilinu en ofan í það, þó að raunar væri leiðin hrikalegri. Fram á þverhnípt rið rakti hún sig, gatan, smó undir slútandi klettanef, vék sér niður í þvergil, upp brattar og fláar kinnar og eftir tæpum syllum. Loks var komið upp á aflíðandi hjalla, og svo var þá greiðfært alla leið upp á brúnina.

            Monika nam staðar, leit við, horfði niður í gilið, sem nú var enn myrkara en áður. Það þaut í klettum og skorningum, og það var urgkennt svarr í nið árinnar. Það var eins og hún tautaði örg og hvefsin:

            „Já, yfir ertu komin, yfir ertu komin, – en enginn veit sína ævina, telpa mín.“

            Monika stóð sem bergnumin, og Gísli, er var kominn á bak reiðskjóta sínum, kallaði til hennar:

            „Farðu nú á bak, Mona mín. Það er örstutt heim, og nú skulum við flýta okkur að komast í bæinn og fá okkur eitthvað í svanginn.“

Áður birst í  29. tbl Feykis 2017.